GAITA GALEGA
Gaiteiros nunha romaría.
A gaita galega é un
instrumento de vento madeira propio de Galicia, o norte de Portugal, o oeste de
Asturias, o Bierzo e Sanabria. É o símbolo por excelencia da música tradicional
galega. Na súa forma orixinal, consiste nun tubo preformado (punteiro), provisto
de cana e inserido dentro dun odre chamado fol, que é a reserva de aire. O
gaiteiro para tocar chea de aire o fol e vaino comprimindo co seu brazo para
manter a saída de aire con son (tempero). A este primitivo instrumento
uníuselle un roncón, é dicir outro tubo que dá a nota continua. Posiblemente as
primeiras gaitas partisen dun fémur furado ao que se engadiu o estómago dalgún
animal para ampliar o seu sonoridad, quizá cun sentido místico ou para permitir
ao músico- sacerdotechamán, cantar e tocar á vez. En calquera caso podemos
afirmar que a súa orixe histórica afúndese na incerteza e o descoñecemento.
Partes da gaita galega
Gaita fabricada por Xosé
Manuel Seivane.
A gaita galega consta de:
Un soplete, co que se
introduce o aire no fol.
Un punteiro, co que se pode
tocar en "aberto", ou en "pechado".
Un fol, onde se almacena o
aire que fai que o instrumento soe.
Un roncón, o tubo que se
apoia sobre o ombreiro do gaiteiro, que está afinado dúas oitavas por baixo da
tónica do punteiro.
Un ronqueta, o tubo que se
apoia sobre o antebrazo dereito do gaiteiro, que está afinado unha oitava por
baixo da tónica do punteiro e unha oitava por encima do roncón.
Un ronquillo, o tubo que sae
do fol paralelo ao ronquete, que está afinado igual que a tónica do punteiro,
unha oitava por encima da ronqueta e dúas por encima do roncón.
O roncón componse de tres
pezas: a terza ou parte final, por onde sae o son e que acaba na copa , a
segunda e a curmá. A ronqueta está composto de dúas pezas, copa e curmá. O
ronquillo é dunha soa peza.
O roncón, a ronqueta e o
ronquillo afínanse respecto ao punteiro mediante o deslizamiento telescópico
dos seus partes, de tal maneira que o tubo resultante é máis longo ou máis
curto, adecuándose así á lonxitude de onda da nota emitida.
As gaitas adórnanse con
gravados na madeira, deseños sobre o fol, farrapos e borlas. A cor máis
empregada é o negro combinado con vermello ou verde. Habitualmente fabrícase
con madeira de boj, pau santo e granadillo. As "buxas" (os tubos que
conectan as pezas) son tradicionalmente de corno ou madeira de boj, pero os
modelos de metal ou marfil (ou de imitación) son cada vez máis frecuentes. Na
actualidade utilízanse foles de Gore-Tex, lengüetas sintéticas, válvulas máis
incrementadas, estabilizadores de bordones e controladores da humidade interna
da bolsa.
Evolución
Representación dunha gaita
galega nas Cantigas de Santa María (século XIII)
As primeiras representacións
gráficas da gaita son de mediados do século XIII. Constaban entón de fol,
punteiro e soplete, sen roncón. Coincidindo co desenvolvemento da polifonía,
engadíronselle os bordones e na segunda metade do século XIII e no século XIV
aparecen as gaitas cun roncón, con dous ou sen eles.
Na segunda metade do século
XIX engadiuse o ronquillo como apoio ao punteiro, colocado ao seu lado. Ben
entrado o século XX aparece a ronqueta, máis pequena que o segundo roncón dos
séculos anteriores.
Tipos de gaitas empregadas en
Galicia
Gaita tradicional: consta de
soplete, fol, punteiro e roncón.
Gaita con ronqueta:
engádeselle unha pequena ronqueta frontal.
Gaita con ronqueta e chillón:
engádeselle un ronquillo frontal.
Gaita de barquín: adaptación
da gaita irlandesa na que, no canto de soprar o soplete, o aire se insufla cun
fol.
Gaita de banda ou marcial:
adaptación da gaita escocesa, na que a ronqueta e o ronquillo colócanse sobre o
ombreiro, paralelos ao roncón. Adoita estar afinada en Se bemol.
A existencia deste último
tipo, introducida pola Real Banda de Gaitas da Deputación de Ourense a finais
do século XX, provocou unha forte controversia cos gaiteiros
"tradicionais".1
Execución
Gaiteiro.
Os gaiteiros insisten na
dignidade do seu oficio, que se debe transmitir cunha postura correcta: a
cabeza ergueita, o fol ben colocado debaixo do brazo, o roncón nunca paralelo
ao chan, o soplete ben colocado na boca, e esta nunca inchada do aire que se
vai a soprar.
Para a gaita existen dous
modos de digitación:
Aberta: levántanse todos os
dedos ata a nota que se desexa
Pechada: só levántase o dedo
co que se desexa facer a nota.
Dado que o chorro de aire é
continuo, para separar as notas do mesmo ton recórrese a dúas técnicas:
Picado: realízase un golpe
seco e rápido cos dedos, normalmente superiores á nota que se quere repetir,
separándoos dos buracos que tapan.
Batemento: golpéase cun ou
varios dedos simultaneamente sobre os buracos abertos do punteiro.
Non é habitual que un
gaiteiro toque só. Normalmente reúnense dous ou tres, que se acompañan de
percusión: bombo e caixa, pandeiretas, castañuelas, etc. Ademais destes grupos
de gaitas, nos anos 90 apareceron numerosas bandas de gaitas baseadas no modelo
escocés.
O mito celta
Entre as hipóteses menos
consideradas por historiadores serios está o famoso mito celta. Para moitas
persoas, a gaita está asociada aos "pobos celtas", os cales crearían
e desenvolverían o instrumento. Moitas influencias modernas han contribuído a
esta crenza, como o movemento New Age e a ignorancia doutros modelos máis aló
da gaita escocesa.
'Costa da Morte, un país de soños e
naufraxios' é un libro que recolle e cataloga os naufraxios sucedidos nesta
zona e no que tenta explicar o por que dunha lenda negra que non é tan negra. O
nome da comarca non é galego, senón que foi acuñado pola escritora Annette
Meaking, amiga de réinaa Vitoria, a muller do rei Alfonso XIII.
