GAITA  GALEGA

Gaiteiros nunha romaría.

A gaita galega é un instrumento de vento madeira propio de Galicia, o norte de Portugal, o oeste de Asturias, o Bierzo e Sanabria. É o símbolo por excelencia da música tradicional galega. Na súa forma orixinal, consiste nun tubo preformado (punteiro), provisto de cana e inserido dentro dun odre chamado fol, que é a reserva de aire. O gaiteiro para tocar chea de aire o fol e vaino comprimindo co seu brazo para manter a saída de aire con son (tempero). A este primitivo instrumento uníuselle un roncón, é dicir outro tubo que dá a nota continua. Posiblemente as primeiras gaitas partisen dun fémur furado ao que se engadiu o estómago dalgún animal para ampliar o seu sonoridad, quizá cun sentido místico ou para permitir ao músico- sacerdotechamán, cantar e tocar á vez. En calquera caso podemos afirmar que a súa orixe histórica afúndese na incerteza e o descoñecemento.

Partes da gaita galega

Gaita fabricada por Xosé Manuel Seivane.

A gaita galega consta de:

Un soplete, co que se introduce o aire no fol.

Un punteiro, co que se pode tocar en "aberto", ou en "pechado".

Un fol, onde se almacena o aire que fai que o instrumento soe.

Un roncón, o tubo que se apoia sobre o ombreiro do gaiteiro, que está afinado dúas oitavas por baixo da tónica do punteiro.

Un ronqueta, o tubo que se apoia sobre o antebrazo dereito do gaiteiro, que está afinado unha oitava por baixo da tónica do punteiro e unha oitava por encima do roncón.

Un ronquillo, o tubo que sae do fol paralelo ao ronquete, que está afinado igual que a tónica do punteiro, unha oitava por encima da ronqueta e dúas por encima do roncón.

O roncón componse de tres pezas: a terza ou parte final, por onde sae o son e que acaba na copa , a segunda e a curmá. A ronqueta está composto de dúas pezas, copa e curmá. O ronquillo é dunha soa peza.

O roncón, a ronqueta e o ronquillo afínanse respecto ao punteiro mediante o deslizamiento telescópico dos seus partes, de tal maneira que o tubo resultante é máis longo ou máis curto, adecuándose así á lonxitude de onda da nota emitida.

As gaitas adórnanse con gravados na madeira, deseños sobre o fol, farrapos e borlas. A cor máis empregada é o negro combinado con vermello ou verde. Habitualmente fabrícase con madeira de boj, pau santo e granadillo. As "buxas" (os tubos que conectan as pezas) son tradicionalmente de corno ou madeira de boj, pero os modelos de metal ou marfil (ou de imitación) son cada vez máis frecuentes. Na actualidade utilízanse foles de Gore-Tex, lengüetas sintéticas, válvulas máis incrementadas, estabilizadores de bordones e controladores da humidade interna da bolsa.

Evolución

Representación dunha gaita galega nas Cantigas de Santa María (século XIII)

As primeiras representacións gráficas da gaita son de mediados do século XIII. Constaban entón de fol, punteiro e soplete, sen roncón. Coincidindo co desenvolvemento da polifonía, engadíronselle os bordones e na segunda metade do século XIII e no século XIV aparecen as gaitas cun roncón, con dous ou sen eles.

Na segunda metade do século XIX engadiuse o ronquillo como apoio ao punteiro, colocado ao seu lado. Ben entrado o século XX aparece a ronqueta, máis pequena que o segundo roncón dos séculos anteriores.

Tipos de gaitas empregadas en Galicia

Gaita tradicional: consta de soplete, fol, punteiro e roncón.

Gaita con ronqueta: engádeselle unha pequena ronqueta frontal.

Gaita con ronqueta e chillón: engádeselle un ronquillo frontal.

Gaita de barquín: adaptación da gaita irlandesa na que, no canto de soprar o soplete, o aire se insufla cun fol.

Gaita de banda ou marcial: adaptación da gaita escocesa, na que a ronqueta e o ronquillo colócanse sobre o ombreiro, paralelos ao roncón. Adoita estar afinada en Se bemol.

A existencia deste último tipo, introducida pola Real Banda de Gaitas da Deputación de Ourense a finais do século XX, provocou unha forte controversia cos gaiteiros "tradicionais".1

Execución

Gaiteiro.

Os gaiteiros insisten na dignidade do seu oficio, que se debe transmitir cunha postura correcta: a cabeza ergueita, o fol ben colocado debaixo do brazo, o roncón nunca paralelo ao chan, o soplete ben colocado na boca, e esta nunca inchada do aire que se vai a soprar.

Para a gaita existen dous modos de digitación:

Aberta: levántanse todos os dedos ata a nota que se desexa

Pechada: só levántase o dedo co que se desexa facer a nota.

Dado que o chorro de aire é continuo, para separar as notas do mesmo ton recórrese a dúas técnicas:

Picado: realízase un golpe seco e rápido cos dedos, normalmente superiores á nota que se quere repetir, separándoos dos buracos que tapan.

Batemento: golpéase cun ou varios dedos simultaneamente sobre os buracos abertos do punteiro.

Non é habitual que un gaiteiro toque só. Normalmente reúnense dous ou tres, que se acompañan de percusión: bombo e caixa, pandeiretas, castañuelas, etc. Ademais destes grupos de gaitas, nos anos 90 apareceron numerosas bandas de gaitas baseadas no modelo escocés.

O mito celta

Entre as hipóteses menos consideradas por historiadores serios está o famoso mito celta. Para moitas persoas, a gaita está asociada aos "pobos celtas", os cales crearían e desenvolverían o instrumento. Moitas influencias modernas han contribuído a esta crenza, como o movemento New Age e a ignorancia doutros modelos máis aló da gaita escocesa.