O rei galego dos xíbaros 1

Aventureiro e audaz, Alfonso Graña foi un de tantos galegos que emigraron en busca de fortuna. Pero a súa historia é de cinema. Empezou como cauchero en Iquitos (Perú), e cando morreu, en 1934, converteuse no rei Alfonso I e reinaba sobre 5.000 indios xíbaros do Amazonas

.

Alfonso Graña nunha entrevista realizada por Mosquera.  ARQUIVO REINO DE GALICIA

Partiu analfabeto e aprendeu a ler e a escribir na selva, onde ninguén lía e escribía. As tribos xíbaras huambisa e aguaruna do alto Amazonas, coñecidas por guerrear sen pausa e reducir as cabezas dos seus inimigos, executaban as súas ordes con respecto e certa reverencia, pois aquel home branco, inmune ás febres, ao veleno das tarántulas ou á furia dos rápidos, parecía ás veces inmortal. Como o Kurtz de Conrad no corazón das tebras, tamén vivía río arriba, en compañía dos salvaxes. Velaí, con todo, a única coincidencia co personaxe literario. Graña foi un Kurtz bo que faleceu de morte natural nalgún remoto lugar da xungla. Unha desaparición recollida por grandes periódicos da época e evocada, como antes érao a súa vida, por escritores e científicos dunha II República española que tamén pronto morrería.

Nunha casucha derruida da parroquia ourensá de Amiudal, pertencente ao Concello de Avión, soado por ser a patria moza de adiñeirados emigrantes como o magnate da prensa mexicana Mario Vázquez Raña, hai unha lápida coa seguinte inscrición: "Casa natal de Alfonso Graña, rei dos xíbaros".

"Está por aí arriba", di un ancián sinalando as ruínas co seu bastón. E engade, mirándome con curiosidade: "De cando en vez veñen algúns fanáticos para vela". No seu lugar natal non parece espertar demasiado entusiasmo a figura de Alfonso Graña, pero o certo é que comeza a cobrar caracteres de mito grazas a un puñado de entusiastas investigadores que desde fai uns poucos anos afánanse en solicitar información sobre un dos personaxes máis fascinantes que dese a emigración galega. Un home que, partindo dunha aldea misérrima da Galicia do século XIX, chegou a dominar sobre miles de indios amazónicos e a ser respectado por quen lle coñeceu ou souberon del.

Maximino Fernández Sendín, ovetense de pais galegos e apaixonado biógrafo de Graña, afirma no seu libro Alfonso I da Amazonia. Rey dos xíbaros que "a finais do século XIX emigra ás Américas, recala en Belén de Pará e un tempo despois trasládase a Iquitos (Perú), onde está documentado que se atopa en 1910 e traballa en distintos oficios, incluído o de cauchero".

En Iquitos, próspera cidade amazónica grazas á industria do caucho, reside Alfonso Graña durante unha década e traba profunda amizade con outro personaxe de novela: Cesáreo Mosquera. Orixinario dunha parroquia próxima a Amiudal, Mosquera era un fervente republicano que fixera a guerra en Filipinas antes de asentarse na capital do departamento peruano de Loreto, onde formara unha familia e fundara a soada librería Amigos do País, verdadeiro centro de reunión dunha colonia española que acudía alí para decatarse das últimas novidades da patria e ler con fruición as novidades do Xa ou O Sol.

Pero a prosperidade de Iquitos comeza a cambalearse coa caída dos prezos do caucho natural nos mercados internacionais. Esta crise vólvese virulenta ao redor de 1920, e é entón cando Alfonso Graña penétrase río arriba en busca de novas oportunidades. Hai varias versións sobre como acabou contactando cos xíbaros, pero moitas coinciden en que houbo un enfrontamento cos indíxenas durante o cal o home que lle acompañaba morreu e Graña salvouse de correr a mesma sorte porque "se encaprichó con el a filla do xefe da tribo", segundo un dos testemuños recolleitos por Fernández Sendín.

A Graña, alto e delgado, a apostura víñalle de familia, coñecida na remota aldea natal polo alcume dos Chulos. Gustáballe -quizá herdanza do pai, xastre- vestir elegantemente, e tocábase cunhas lentes redondas que lle daban un aire intelectual. Esa imaxe, ao parecer, libroulle de morrer a mans dos feroces xíbaros, e a súa audacia e intelixencia serviríanlle para suceder ao seu sogro á morte deste.

O certo é que Graña desapareceu nos confíns da selva sen que nin sequera o seu gran amigo libreiro tivese noticias del, pero cando volve aparecer faio de forma espectacular. O xornalista e escritor Víctor da Serna, o primeiro que utilizou o sobrenome de Alfonso I, Rey da Amazonia, e quizá a persoa que máis contribuíu a enxalzar a figura de Graña na España republicana, describiu así o momento: "Ao cabo duns anos sóubose por uns indios xíbaros, da tribo dos huambisas, que alá pola xigantesca greta que o Amazonas abre no Ande, cara ao Poño de Manseriche, vivía e mandaba un home branco. Graña era o rei da Amazonia. E entón un día, cara a Iquitos, avanzou polo río unha xangada con indios xíbaros, moitas mercadorías (…) e Graña. Recoñecérono os seus amigos e, sobre todo, con dobre alegría, Mosquera".

"Os indíxenas adorábano e seguían a todas partes", conta o editor e escritor Gonzalo Allegue, precursor no redescubrimiento deste personaxe. "Na cidade curáballes as úlceras das pernas, cortáballes o pelo, convidáballes a xeados e levábaos ao cinema. Polas tardes, os huambisas vestíanse de frac e chapeu de copa dos masones da colonia española e saían a pasear no Ford 18 convertible cedido por Cesáreo Mosquera".

Máis aló destes divertimentos, Graña acudía á cidade para facer negocios e despois íase. Aparecía unha ou dúas veces ao ano coas balsas cargadas de carne curada, peixe salgado, monos, venados, bueyes e tartarugas, sempre rodeado de xíbaros que mostraban ás asombradas fillas de Mosquera as tzantzas ou cabezas reducidas. Ninguén sabía onde vivía exactamente, pero movíase sobre todo na contorna do Poño de Manseriche, o terrible rápido a 10 xornadas enteiras de canoa, río arriba, desde Iquitos.

"Dez quilómetros de violentos remolinos, rocas, torrentes…". Así describe Mario Vargas Llosa o Poño na súa novela A casa verde. Co tempo, a xente foi relacionando a ascendencia de Graña sobre os xíbaros, entre outras cousas, coa súa capacidade para atravesalo sen sequera amarrarse ás balsas, como un tolo inmortal chegado doutro mundo. Non é para menos, porque o Manseriche, onde as augas do Marañón se encajonan nun angosto canón rochoso de só 25 metros de ancho e acaban precipitándose sobre unha pedra de 30 metros de altura, era e segue sendo un inferno de remolinos que se traga decenas de homes e barcos de gran porte.

Só os xíbaros máis valentes atrevíanse a navegar o Poño… e Graña. Segundo conta Allegue no seu libro Galegos: as mans de América, cruzaba a torrentera agarrado tan só á súa pértega e encomendándose de viva voz ao pai Rafel Ferrer, un sacerdote español que 100 anos antes morrera no río e cuxo espírito, segundo o galego, protexíalle. Graña, ademais, ensinara aos indios para aumentar a produción de sal, indispensable para curar e peixe e a carne, e empregouse a fondo para reducir os conflitos entre aguarunas e huambisas utilizando os seus dotes de persuasión e a súa capacidade de mando.